Han, Afşin’e 14 km. uzaklıktaki Çoğulhan Kasabası’nın Cumhuriyet Mahallesi, Höyük Sokak’ta yer alır. Günümüze az bir duvar parçası gelen hanın inşâ kitabesi olmadığı için yapım tarihini bilemiyoruz. Anadolu Selçuklularının Elbistan vâlisi Emîr Mübarezeddin Çavlı Bey tarafından yaptırılan hanın, XIII. yüzyılın ikinci çeyreğinde inşâ edildiğini düşünmekteyiz[1].
Han, Çoğulhan Kasabası’nın içinde ve termik santralın hemen yakınında yer almaktadır. Yapının bânisinden dolayı “Çavlı Han” ismiyle bilinen yapı, bulunduğu bölgeye adını vermiş ve tahrir defterlerine “Çağıl Han”, “Çoğlu Han” şeklinde kaydedilmiş, günümüzde ise “Çoğulhan” şeklinde telaffuz edilmektedir.
Çavlı Han, kervanyolu zamanla işlekliğini kaybedince fonksiyonunu yitirmiş ve günümüze az bir duvar parçası ile ahır-samanlık olarak kullanılan birkaç küçük mekân gelmiştir. Hanın ne zaman yıkıldığını bilemiyoruz. Günümüzde hanın üzerine birçok ev yapıldığı için dıştan belli olmamaktadır; evlerin inşâsında hanın duvarlarından da faydalanılmıştır. Şöyle ki; “Çoğulhan hanın içinde, han da Çoğulhan’ın içinde” olacak şekilde kasaba ile han birbiriyle kaynaşmıştır. Bundan dolayı yapının nasıl bir plân şemasına sahip olduğunu tespit etmemiz mümkün olmamıştır.
Fakat 1947 yılında yörede araştırmalar yapan Tahsin Özgüç yapıdan; “Han maalesef yok olmuştur. Karatay Kervansarayı’ndan sonra gelen en büyük hanı temsil ettiğini, harabesinin büyüklüğünden anlıyoruz. Bugün köylü, han odalarının son kalıntılarını samanlık ve ahır olarak kullanmaktadır. Köy içinde ve harabe izleri üstünde yapılan araştırmalar, bu hanın da Karatay Kervansarayı’na benzediğini, yani iki kısımdan ibaret olan ve en çok sevilen bir Selçuklu plânına göre kurulmuş olabileceğini tahmin ettirmiştir.” şeklinde bahsetmiştir[2].
Günümüze gelen kalıntılara göre hanın oldukça geniş bir alanı kapladığı görülmekte ve yapının Anadolu Selçuklu döneminde inşâ edilen en önemli hanlardan biri olduğu anlaşılmaktadır. T. Özgüç’ün ifade ettiği şekilde yapının, Karatay Han (1240-41) gibi açık ve kapalı kısımların birleşmesinden oluşan plân şemasına sahip büyük bir han olduğunu düşünmekteyiz. Karatay Han’da avlu kısmı, kapalı bölümden daha geniş tutulmuştur. Avlu bölümü hamam, depo, ahır ve servis hacimleri gibi çeşitli mekânlara üç taraftan kuşatılmıştır. Yolcuların kaldığı kapalı kısım ise dikdörtgen plânlı olup boyuna dik beş sahından oluşmaktadır[3].
Mevcut kalıntılara göre hanın duvar ve tonozlarında kaba yonu ve moloz taş malzeme kullanılmış, duvar kalınlığı ise 1.20 m. dir. Mekânların üzerinin beşik tonozlarla kapatıldığı anlaşılmaktadır.
[1] Kaynaklara göre han, Anadolu Selçukluları’nın Elbistan vâlisi Emîr Mübarezeddin Çavlı Bey tarafından inşâ ettirilmiş ve yapının adı da bânisinden dolayı kaynaklara “Çavlı Hanı” olarak geçmiştir. Bkz. Tahsin Özgüç, “Elbistan Ovası’ndaki Tetkik Gezileri ve Kara-höyük Kazısı”, Belleten, XII/ 45 (1948), s. 228; M.Kemâl Özergin, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, XV/ 20 (1965), s. 147; Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, Verlag Gebr. Mann,, Berlin, 1961, s. 198; M.Halil Yinanç, “Elbistan” mad., İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, IV, İstanbul, 1988, s. 225; F. Sümer, Eshabü’l-Kehf (Yedi Uyurlar), s. 7; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 436; Mehmet Taşdemir, “Elbistan” mad., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, İstanbul, 1995, s. 1; İbn Bibi, a.g.e., s. 139; Özkarcı, a.g.e., II, 743.
[2] Özgüç, a.g.m., s. 228.
[3] Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, II, Kervan Yayınları, İstanbul, 1984, s. 159.