Kilikya (Adana ve Çevresi) ve Kapadokya Bölgelerinin birleşim noktasında bulunan, Orta ve Doğu Toroslar arasına sıkışmış olan Maraş Sancağı 18.405 km2 bir alanı kaplıyor ve 72.143 Ermeni’yi barındırıyordu. Bölgedeki Ermeniler 64 yerleşim merkezine dağılmış halde yaşıyorlardı ve toplam 51 kiliseye sahiptiler. 717 yılında başta bulunan Bizans imparatoru Leon, Maraş doğumlu bir Ermeniydi. 1070 yılında yine Ermeni asıllı Bizans generali Filaret’in bölgede bir prenslik kurması da Ermenilerin Toroslar ve çevresinde ne denli büyük bir nüfusa sahip olduklarının kanıtıydı.
- yüzyılın başında Maraş, Ahurdağı eteklerinde üç tepeye yayılmış bir şehirdi. 1913-1914 yıllarında şehirde 22.500 Ermeni yaşıyordu ve bu sayı kentin toplam nüfusunun yarısını oluşturuyordu. Ermeniler kentin çevresindeki mahallelere yerleşmişlerdi ve Surp Astvadzadzin Katedrali’yle başepiskoposluk da dahil olmak üzere toplam 5 kiliseye sahiptiler. Surp Kevork, Karasun Mangants, Surp Stepanos ve Surp Garabed.
Eski kentin kalıntıları yakınında ise Surp Sarkis Kilisesi bulunuyordu. 18. yüzyılda yıkılan Surp Hagop Manastırı 1914 yılında aktif bir hac yöresi olma özelliğini sürdürüyordu. Kentte ayrıca bir Katolik kilisesi ve Protestanlara ait 4 ibadethane bulunuyordu. Maraş’taki eğitim kurumları arasında en önemlileri Merkez Kolej, Malcıyan Lisesi ve 1891’de kurulan Cemaran’dı.
Ermeniler tarafından yayınlanan “Cışmardutyun” ve “Goçnag” gazeteleri bu cemaatin kültürel yaşamında oldukça önemli bir yere sahipti. Maraşlı Ermenilerin başlıca geçim kaynakları tekstil ve özellikle de bugün kot kumaşının atası olan mavi keten kumaşların üretilmesiydi. Ayakkabı üretimi, demircilik ve bağcılık da oldukça gelişmişti.
Maraş Kazası’nda çoğu yerleşim merkezinin batısında yer alan 22 Ermeni köyü bulunuyordu. Kentin 22 km dışında bulunan Fındıkcak’da 2.500 Ermeni ve bu topluluğa ait bir kiliseyle bir okul bulunuyordu. Daha doğudaki Kişifli’de yaşayan 560 Ermeni Surp Nışan Kilisesi’ni ayakta tutuyorlardı. Dereköy’de yaşayan yaklaşık 1000 Ermeni Surp Hagop Kilisesi çevresinde toplanmışlardı. Camustul köyündeyse 250 Ermeni yaşıyordu. Döngel, Maraş’ın kuzeybatısında dağlık bir bölgede kurulmuş olan ve 1500 Ermeni’nin yaşadığı bir kasabaydı.
Maraş Sancağı’nın güney bölümünü bütünüyle kaplayan Pazarcık Kazası’nın yönetim merkezi Pazarcık’ta 20. yüzyılın başında 1500 Ermeni yaşıyordu. Bu Ermeniler geçimlerini kurdukları büyük çiftliklerde pirinç yetiştirerek sağlıyorlardı.
Yüzyıl başında Göksun Kazası’nda 18 köye dağılmış bir şekilde toplam 9.505 Ermeni yaşıyordu. Yönetim merkezi Göksun’da yaşayan 2.900 Ermeni’den 380’i Göksun’da 120’si Höyük’de, 650’si Kireç’te, 150’si Gelpınar’da, 600’ü Taşoluk’ta ve 400’ü de Seyirmendere’de yaşıyordu. Bu köyler kiliselerinin yanı sıra birer de okula sahipti.
Biraz daha güneyde bulunan Keban’da (Gaban) halk geçimini tahıl ve meyve tarımıyla büyük ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ile sağlıyordu. Yetiştirilen küçükbaş hayvanların yünü de ünlü Keban halılarının dokunmasında kullanılıyordu. 1914 yılında Keban’da 3000 Ermeni yaşıyordu. ?ehir merkezinin yanı sıra çevre köylerden Değirmenbahçe ve Çukur’da da Ermeniler bulunuyordu. kazanın doğusunda yönetim merkezine üç saat uzaklıktaki Çukurhisar bütünüyle Hıristiyanlar’ın yaşadığı bir yerleşim merkeziydi. Kazadaki son önemli Ermeni topluluğu ise kazanın güneyindeki Fernuz şehri çevresinde toplanmıştı. 1913-1914 yıllarında bölgede çevredeki Telelemik ve Çağlayan köyleri de dahil olmak üzere toplam 3.060 Ermeni yaşıyordu. Fernuz’a bir saat uzaklıkta bulunan Surp Garabet Manastırı’nın tarihi Ortaçağ’a dayanıyordu. O dönemde manastır Kilikya’nın en önemli dini merkezlerinden biriydi.
Yüzyılımızın başında bölgede Zeytun (Ulniya), Yarpuz ve yörenin kırsal kesiminde 16 köye dağılmış halde toplam 22.456 Ermeni yaşıyordu. Bölge Ermenilerine ait pek çok kilise ve tarihleri Ortaçağ’a dayanan manastırlar bulunuyordu.
Zeytun şehri dağlarla çevriliydi; doğudan batıya doğru Barzenga, Ayradz, Gangerod ve Solah dağlarıyla çevrili şehirde 1914 yılında 10.625 Ermeni yaşıyordu.
Şehri çevreleyen tepelerden biri olan Şembek tepesiyse üzüm bağlarıyla kaplıydı.
Zeytun şehri o dönemde dörde bölünmüştü ve dört farklı aile tarafından yönetiliyordu.
1-Surenyanlar şehrin en eski ailelerinden biriydi ve kendi isimlerini taşıyan kaleyle yakınındaki semtin sahibiydiler.
2-Yenidünya ailesi Veri Tagh’ın (Yukarı Mahalle) büyük bir bölümünü ellerinde bulunduruyorlardı.
3-Bozbayır mahallesini elinde bulunduran ?ovroyanlar’ın bir Ortaçağ Ermeni şehri olan Pertu’dan göç ettikleri söyleniyordu.
4-Son olarak Gorgalar mahallesini ellerinde bulunduran Yağubyan ailesi vardı.
Zeytun şehri, bu ailelerin birer temsilcisinin bulunduğu ve başkanlığını bölge episkoposunun yaptığı bir konsey tarafından idare ediliyordu. Bu konsey aynı zamanda şehrin en yetkili yargı merciiydi. Şehirde, Surp Hagop, Surp Sarkis gibi 18’e yakın kilise bulunuyordu.
Ayrıca Surp Hagop Kilisesi’nde önemli el yazmaları korunuyordu. Bölgedeki en önemli dini merkez ise Surp Astvadzadzin Manastırı’ydı. Zeytun’dan yürüyerek bir, bir buçuk saat uzaklıktaki Avakenk ve Kalustenk köylerinin yakınında diğer bir önemli ibadet yeri olan Surp Pırgiç Manastırı bulunuyordu.
Bölge halkı geçimini zeytincilik, meyve ve tahıl yetiştiriciliğiyle sağlıyordu. Bunların yanı sıra tüm bölgeyi dolaşan kervanlar da önemli bir gelir sayılıyordu.
Zeytun’da yaşayan 10.000 Ermeni’nin yanı sıra kırsal kesimde de 12.000 Ermeni yaşıyordu. Bu yerleşim yerlerinin en önemlileri Hacıdere (371 kişi), Avakhal veya Mekhal (2800 kişi), Alabaş (Arek, 3200 kişi) ve son olarak kazanın kuzey ucundaki Yarpuz (1100 kişi) idi.
Yüzyılımızın başında Elbistan Kazası’nda 5.838 Ermeni yaşıyordu. Bu nüfusunun büyük bölümü (4.000 kişi) antik adı Arabisus olan kazasının yönetim merkezi Elbistan’da yaşıyordu. Maraş’ın 69. km. kuzeyinde, Toroslar arasına sıkışmış bir platoda kurulmuş olan şehir deniz seviyesinden 1100 m. yüksekteydi. Hacıhamza mahallesinde yaşayan Ermeni cemaati üç ibadethaneye sahipti; Birincisi Apostolik Ermenilere, ikincisi Katoliklere, diğeri de şehirde yaşayan 500 Protestan Ermeni’ye aitti. ?ehir Ortaçağ’a ait kalıntılarla çevriliydi. Elbistan’dan 1.5 km. uzaklıkta Gâvurköy adlı bir Ermeni köyü bulunuyordu.
Kuzeyde Artaki (Erdek) köyündeki Ermeni cemaatinin iki okulu ve bir kilisesi vardı.
Aydıncık’ta Surp Harutyun Kilisesi etrafında yerleşmiş, iki ilkokulu, 1470 nüfusu olan Ermeni cemaati yaşıyordu.
Manyas ve Ermeniköy’de toplam 2000 nüfusu olan cemaat, kiliseleri ve okulları etrafında yerleşmişti.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
- Ayönü, Maraş ve Yöresinde Selçuklu Hâkimiyetinin Kurulması Sürecine Dair.
Çay, Abdulhalûk Mehmet; Anadolu’nun Türkleşmesinde Dönüm Noktası, Sultan II. Kılıç Arslan Ve Karamıkbeli (Myriokefalon) Zaferi, İstanbul 1984, s. 162.
- A. Eger, The Islamic-Byzantine frontier: Interaction and exchange among Muslim and Christian communities (I. B. Tauris, 2014).
- A. Eger, ‘Amq al-Mar’ash: Settlement and land use on the frontier in the Islamic periods, şurada: E. Carter (yya.), Survey and excavation on the Syro-Anatolian frontier (baskıda).
İ. Gökhan, “Memluklar Devrinde Maraş” Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi C.XXIX, Özel Sayı 1, Ankara 2009, 385–411.
İ. Gökhan, “Memluk Devleti’nin Kilikya Ermenileri ile Siyasi İlişkileri”,Türk Dünyası Araştırmaları, S.165, İstanbul 2006, 117–158.
İ. Gökhan, “XIII. Yüzyılda Maraş”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.13, Konya 2005, 191–222.
İ. Gökhan, “Maraş Haçlı Senyörlüğü” Türk Dünyası Araştırmaları, S.172, İstanbul 2008, 71–106.
İ. Gökhan, “Kahramanmaraş ve Çevresinde Meydana Gelen İsyanlar (1519–1630)”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.122, İstanbul 1997, 49–56.
İ. Gökhan, “Arapların Fethinden Selçuklular Zamanına Kadar Maraş” Belleten, C. CLXXIII, S.266, Ankara Nisan 2009, 35–76.
İ. Gökhan, “Türkiye Selçukluları İle Kilikya Ermenileri Arasında Siyasî İlişkiler”, NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. I, S. II, Ocak-Haziran, Nevşehir, 2012, s. 70-108.
İ. Gökhan, Harun Reşid ve Oğulları Döneminde Tarsus, Kahramanmaraş Sütçüimam İniv, SBE Dergisi, C.10, S.2,Ekim 2013, s.195-214.
İ. Gökhan, Roma ve Bizans Döneminde Germenicia(Maraş), Kapadokya Tarih ve Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 2, Nisan 2014, s.76-87.
İ. Gökhan, Maraş Beylerbeyi Zulkadirzade Ömer Paşa, I. Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu- 29-30 Nisan Kahramanmaraş 2011.
İ. Gökhan, ”Kilikya Ermeni Prensliği’nin Kuruluşu ve Selçuklularla İlişkileri” Kahramanmaraş’ta Ermeni Sorunu Sempozyumu, , Kahramanmaraş, 2002, s.68-77.
İ. Gökhan, ”XIII. Yüzyılın İlk Yarısında Maraş” I.Kahramanmaraş Sempozyumu (6-8 Mayıs 2004 Kahramanmaraş), C. I, İstanbul 2005, s.345-353.
İ. Gökhan, ”XIV. Yüzyılda Kilikya Ermeni Prensliği ve Memluklarla İlişkileri (1300–1374), Ermeni Araştırmaları II. Türkiye Kongresi (29–30 Mayıs 2004), C. I, Ankara 2007 s.29-40.
İ. Gökhan, Kuruluşundan İlçe Oluşuna Türkoğlu’nun Serüveni, Uluslararası Cumhuriyet Döneminde Maraş Sempozyumu, Kahramanmaraş 2013.
İ. Gökhan, Kuruluştan İstiklal Harbine Kadar Maraş, Ankara 2011.
İ. Gökhan, Selçuklular Zamanında Maraş, Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2013.
İ. Gökhan, “Markasi’den Germanicia ve Maraş’a”, Kahramanmaraş Kültürü, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları, Kahramanmaraş, 2012, s. 1-45.
İ. Gökhan, Bizans Hakimiyetinde Kapadokya (V-XI Yüzyıllar), Nevşehir’in Tarihi Yolculuğu, Nevşehir 2015, s.66-89.
Turan, Osman; Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971.
Turan, Osman; Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965.
Uyumaz, Emine, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), Ankara 2003.
Besim Atalay, Maraş Tarihi ve Coğrafyası, (Hzr. İlyas Gökhan, Mehmet Karataş) Ukde Yayınları, Kahramanmaraş 2008.
Gökhan İ, S. Kaya, İlkçağ’dan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş 2008.
Gökhan, İ, K. Koç, Tarihi, Coğrafyası ve Kültürü İle Türkoğlu, Ankara 2009.
Maraş Tarihi ve Sanatı Üzerine (Editörler M. Özkarcı, İ.Gökhan, S. Kaya), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayını, Kahramanmaraş 2008.
Kahramanmaraş Kültürü, Gökhan, İlyas-Akben, Mesut-Koç, Kemalettin, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları, Kahramanmaraş, 2012.