MARAŞ İŞİ (SİM SIRMA)
Osmanlıdan bu yana çeyizlerdeki en nadide parçalar arasında her zaman sim sırma işleme ürünleri yer aldı. Yaygın olarak Maraş işi olarak bilinen sim sırma işlemeciliği Anadolu’nun en eski el nakışlarından biridir.
Anadolu’da evlenen her genç kızın çeyizi büyük bir özenle hazırlanır. Yeni hayatında kullanacağı pek çok eşya annesinin, ablasının ve ailedeki diğer kadınların el emeği, göz nuruyla ortaya çıkarılır. Yorganlar, yatak örtüleri, seccadeler, masa örtüleri hep yeni gelinin sevdiklerinden izler taşır. Genç kızların çeyizinde böylesi değerli eşyaların yanında bir de yaşadıkları yörenin en değerli el işlemeleri bulunur. Osmanlı’dan bu yana çeyizlerdeki en nadide parçalar arasında her zaman sim sırma işleme ürünleri yer alır.
Eski kaynaklarda dival işi olarak bilinen bu işleme türü farklı biçimlerde tanımlanır. Dival, altı kartonla beslenerek üstte sırma işleme olarak kadife ya da kalın kumaşlara yapılan nakış türüdür. Suni deri veya meşinden kesilen desenler kumaşa yapıştırılır. Gergefe gerilip elde işlenir.
Sim sırma tek yüzlü bir nakıştır. Desenin tersi özel bir kartonla dikilerek, yedi kat sırma ipi ile üstten işlenir. Üstteki sim alta geçmez alt ipi de üste geçmez. Alt ve üst işlemenin birbirine orantılı olarak kaliteli bir işçilikle işlenmesi gerekir.
MARAŞ İŞİ TARİHÇESİ
İşlemelerimiz, toplumumuzun manevi zenginliği, ruhsal gücü ve inançların en üst düzeyde yansıtıldığı bir sanat koludur. Müzelerimiz ve saraylardan günümüze kalan örnekler incelendiğinde 2000 yıllık geçmişi olan işlemelerimizin, geçirmiş olduğu dönemleri ve bu dönemlerin taşıdığı özellikleri, süsleme sanatının gelişmesini ve desenlerin oluşturduğu armoniyi gözler önüne sermektedir.
Tarihi işlemelerimiz içinde en muhteşemi “sırma” işleridir. Padişah kıyafetlerinden tutun dekorasyondaki işlemelere kadar bulunduğu yere muhteşemlik, zenginlik ve ihtişam katar. Mekânı ve bulunduğu yeri güzelleştirir.
Sırma işinin vatanı Maraş olarak bilinir. Bu orijinal ve muhteşem işlemenin tarihi Selçuklular Devri’ne kadar uzanır. Dönemin Selçuklu sultanları Kayseri ve Sivas’ta çok kıymetli ipek kumaşlar dokutmuş bunları Avrupa’daki krallara hediye olarak göndermişlerdir. Antakya’nın kumaşları da o dönemin en ünlü kumaşlarıydı. Osmanlı döneminde ise Bursa’da dokunan sırmalı kumaşlar dünya üzerinde aranılan lüks kumaşlardı. İpek ve sırma kumaşlar padişahlara, şehzadelere ve sarayın önemli kadınlarına yapılan elbiselerde kullanılıyor, saray işlemecilerinin yaptığı işlemelerle, altın ve gümüş tellerle işlenerek birer şahesere dönüşüyordu.
Bu özel kıyafetler özel bir ekip tarafından hazırlanıyordu. Kompozisyonu, motifler ve işleme ipinin özelliğine karar veren ve rengi de dahil olmak üzere usta saray nakkaşları tarafından belirlenirdi. Saray işlemelerinin en önemli özelliği kalite ve işçilik olarak en mükemmeli olmasıydı. Süslemelerde yakut, inci ve en değerli taşların kullanılmasıyla zengin bir görünüm kazanırdı.
Sırmacılık önceleri saraçların mesleğiydi. Dulkadiroğlu Beyi’nin kızı Emine Hatun Osmanlı sarayına gelin gidince onun çeyizleri arasında bulunan sırma işlemeleri saray çevresinin ve işlemecilerinin dikkatini çekmiş beğenisini kazanmıştı.
Daha sonraları Fatih Sultan Mehmet’e gelin giden Dulkadiroğlu Beyi’nin kızı Sitti Mükrime Hatun’un 40 katır yükü çeyizleri arasında çeşitli sırma işlerinin olması, bu işlemenin İstanbul ve Rumeli’ye yayılmasına neden olmuştur.
Osmanlı döneminde sim sırma işlemeciliği toplumla tanışmış ve oldukça kısa sürede yaygın olarak kullanılmıştır.
Bu dönemden sonra bu sanat yeniden ele alınmış, bazı süslemelerle ve ilavelerle daha da güzelleştirilmiş, saray işlemecilerinin vazgeçemediği bir sanat haline gelmiştir. Bu tarihten sonra zengin aile kızlarının çeyizi sim sırmalarla doldurulmuş bu gelenek köy ve aşiretlere de sıçramıştır.
MARAŞ İŞİNİN ÖZELLİKLERİ
Maraş işi sim sırma, biri kumaşın ön yüzünden yürütülen arka yüzünden asla görünmeyen, diğeri de kumaşın arka yüzünden yürütülüp ön yüzünden asla görünmeyen iki ayrı ip ile işlenir. Kumaşın çok ince olmaması gerekir. Genellikle kadife ve deri üzerine işlenir. Maraş işi işlemesi deseni çizme, deriye çekme ve işleme özelliği olan bir teknikle yapılır. Alttan kalın karton kumaşa teyellenir.3,5,7 kat sırma ipi ya da sim ile desen üzerinden yürütülerek alttan gelen iplik desenin yanında görünmeyecek biçimde gerilerek tutturulur. İşleme yukardan aşağı doğru işlenir.
Maraş işinde cülde (işleme tezgâhı),cağ(makaralık),askı, makat, biz, möhlüke, sim, sırma, çamaşır ipeği,çiriş, balmumu uhu,solüsyon, tırtıl,kumaş,silgi, cetvel,astarlık, nakış ipliği,beyaz karton, gri karton,sarı karton,çimento kağıdı(graft kağıdı), kalıp beyaz sabun, sıfır numara zımpara kağıdı, çıkrık, 12 numara yumak, çekiç, çiriş kabı, taş, pul ve küçük boncuklar, dikiş iğnesi, makas, küçük makas, boş makara, ütü, kumaş renginde dikiş ipliği, mum temizleme bezi gibi malzemeler kullanılır.
İşlemede düz sarma, verev sarma, delikli sarma, oygulu sarma, ayaklı sarma, yarma sarma, taç iğne, civan kaşı, çift civan kaşı, yıldız sarma, aplike sarma, balık sırtı, , düz pesent, verev pesent,hasır iğne , kabartma, ip dolgu kabartma, pamuk dolgu kabartma, silikon dolgu kabartma, broş yapımı, fes yapımı teknikleri uygulanır. Ayrıca tırtıl ve kurt ile sarma, tırtılla kum yapma, tırtıl ve kurt ile hasır iğne, tırtıl veya kurt ile kirpik, tırtıl ile kordon bükme, tırtıl ile sap işi, pul ve boncuk dikme, Beyoğlu taşı dikme, tahta boncuk sarma, kordon ile atma işi yapma gibi süsleme teknikleriyle de nakış süslemesi yapılır.
Maraş işi tekniğinde kullanılan kumaşlar çok seyrek olmayan, yüzeyi düzgün ve sık dokunuşlu tüm kumaşlara ve deri üzerine işlenebilir. Sık dokunuşlu kumaşlar üzerine uygulanır. İşleme kumaşını desteklemek için kumaş kalınlığına uygun astarlık kumaş ya da tela kullanılır. Yöresel kumaşlar (ödemiş ipeği , rize keteni,vb.), kadife, ipek, saten, tafta, keten, jorjet, birman, deri gibi kumaş çeşitleri örnek verilebilir.
Maraş işi altın ve gümüş rengi sırma, sim, ipek, koton vb. ipliklerle işlenmektedir. Alt ipliği olarak dayanıklı (pamuklu) iplikler kullanılmaktadır.
Günümüzde altın ve gümüş sırmanın yerini sentetik sim çeşitleri almıştır. Bunun nedeni kolay elde edilmesi, dayanıklı ve ekonomik olmasıdır. Bunların yanında sentetik olarak üretilen simlerde daha çok renk seçeneğinin olmasıdır.
KUMAŞI İŞLEMEYE HAZIRLAMA
Desen oyulduktan sonra işlenecek kumaş üzerinde önceden belirlenmiş olan yere yapıştırılır. Maraş işinde çirişle hazırlanan desenler günümüzde yapıştırıcı kullanılarak yapıştırılmaktadır. Bu işlem işlerin daha çabuk ilerlemesini ve zaman kaybını önlemektedir. Desen yapıştırılan kumaş kartona teyellenerek germe işlemi yapılır. Kumaş cüldeye sıkıştırılarak işlemeye hazır hale getirilir.
Bugün sim sırma denilince ilk akla gelen bindallı adı verilen nişan ve kına gecesine özel giysiler olsa da bu göz dolduran el nakışının kullanım alanı kıyafetlerle sınırlı değil. Maraş işi ilk zamanlarda Çukurova Beylerinin binici takım ve başlıklarına gümüş sırmalarla işlenirmiş. Daha sonraları Maraş’ta, Antep ve Kilis’te erkeklerin kullandığı fesleri süslediği biliniyor.18. yy ’da silah kılıflarında, palaskalarda, kemer ve erkek yeleklerinde de sim sırma işlemelere rastlamak mümkün.
Ancak çeyiz olarak değer bulmaya başladığında yastık ve perdelere, yatak örtüsü, sedir örtüsü, seccade, bohça ve gelinliklere de sim sırma işlemeler yapılmaya başlanmış. Osmanlı hat sanatında da Maraş işi kendine yer bulmuştur.
Günümüzde kadın giyim eşyaları, sabahlık, gece kıyafetleri, çanta, masa örtüleri, bayan ayakkabıları, terlik, küpa, broş, seccade, Kuran-ı Kerim mahfazası, gözlük kılıfı, para kesesi, yatak örtüsü ve oda takımı gibi eşyaları süsleyen Maraş işi daha birçok farklı çalışmalarda da kullanılmaktadır.
Kahramanmaraş’ın en önemli kültürel değerlerinden biri olan ve şehrin adıyla anılan sim sırma bazen eski zamanlara ait bir güzellik gibi hatırlansa da yeni kullanım alanları ve tasarımlarla bundan sonra da estetik bir el sanatı olarak varlığını sürdürmeye devam edecektir.