Okulöncesi ve ilkokul döneminde, yakın çevrelerinde gözlemledikleri, onlarda merak uyandıran meslekler hayallerinin ve oyunlarının bir parçası olur. Ortaokul yıllarında ise gençler ilgilerinin ve yeteneklerinin farkına varmaya başlar. İş yaşamı ve meslekler hakkında bilgi sahibi olurlar, hoşlarına giden meslekler değişmeye ve çeşitlenmeye başlarlar. Farklı mesleklerin kendilerine uygun olup olmadığını sorgularlar. Donald R. ‘Süper Yaşam Boyu Yaşam Alanı’ yaklaşımında 4-13 yaş aralığına denk gelen bu dönemi, ‘Büyüme’ olarak adlandırır.

Lise yılları ise meslek seçimine yönelik ilk kararların verildiği kariyer gelişimi aşamasıdır. Bu dönem 14-24 yaş arasındaki ‘Keşfetme’ evresinin içindedir (akt. Niles ve Harris-Bowlsbey, 2013). Mesleki kararsızlık bu gelişim döneminin doğal bir parçası. Bu nedenle bu dönemde deneyimlenen kararsızlığa, gelişimsel mesleki kararsızlık adı verilir. Bu kararsızlık geçididir, belli bir zaman aralığında ortaya çıkar ve kararın verilmesinin ardından ortadan kaybolur. Ancak, mesleki kararsızlık, süreğen (kronik) kararsızlık nedeniyle de olabilir. Kronik kararsızlık bir kişilik özeliğidir. Bu tür kararsızlık yaşayan gençler sadece meslek seçimi konusunda değil, hayatlarında diğer bir çok konuda karar verme güçlüğü yaşar (Osipow, 1999). Bir karar verme durumuyla karşı karşıya kaldıklarında da daha fazla kaygı duyarlar.

Gelişimsel mesleki kararsızlık yaşayan gençler öncelikli olarak kendilerini daha iyi tanımaya başka bir deyişle ilgilerinin, yeteneklerinin, becerilerinin neler olduğunu ve yaşamda onlar için nelerin önemli olduğunu anlamaları gerekiyor. Bunun ardından, meslekler konusunda farklı kaynaklardan bilgi edinmeleri, çeşitli mesleklerin kendilerine ne derece uygun olduğunu değerlendirmeleri, karar verme becerilerini gözden geçirmeleri ve geliştirmeleri, bir karara varmalarına yardımcı olacaktır. Kronik kararsızlık yaşayan gençlerin de kendilerini tanımaya ve meslekler hakkında bilgi edinmeye gereksinimleri var, ancak bunları gerçekleştirebilmek için önce kaygı düzeylerini yönetmeyi öğrenmeleri önemli.

Gençlerin mesleki kararsızlık yaşamasına neden olan bir başka durum da, ilgi duydukları mesleklerin aileleri tarafından onaylanmaması ya da ailelerin kendilerince çocukları için uygun gördükleri başka bir mesleği onlara kabul ettirmeye çalışmasından kaynaklanıyor. Bu durumda deneyimlenen kararsızlık ise gencin kendi kararını ailesinin baskısı nedeniyle uygulamaya koyamamasından kaynaklanıyor. Bazı gençler de üniversite sınavına hazırlanmanın yoğun temposu içinde meslekler hakkında bilgi edinmeyi ya da kendilerine hangi mesleklerin uygun olabileceği konusunda düşünmeye zaman ayırmayı öncelikli görmeyebilirler. Bu nedenle hangi mesleklerin onlara uygun olabileceği konusunda kararsızdırlar. Sınav sonuçlarının açıklanmasının ardından, aldıkları puanı da dikkate alarak meslek seçimlerini şekillendirmeyi tercih ederler.

Çocuklarının üniversite sınavına hazırlandığı dönemde, bazı anne ve babalar başka gençlerin bir mesleğe karar verdiğini ama kendi çocuklarının mesleki kararsızlık yaşadığını gözlemlediklerinde endişe duyabilirler. Bu durum da onların çocuklarına bir mesleğe karar verme ya da bir mesleki hedef koyma konusunda baskı oluşturmalarına, çocuklarının meslek seçim sürecini kontrolleri altına almaya çalışmalarına neden olabilir. Oysa ki ailelerin mesleki karasızlık yaşayan çocuklarına sağlayabileceği en iyi yardım, etkin dinlemeyi kullanmaları ve ihtiyaç duydukları noktalarda onlara destek olmalarıdır. Üniversite sınavına hazırlanma sürecinin yoğunluğu içinde gençler sadece sınava odaklandıkları için, bu süreçte mesleki kararlarına katkı sağlayabilecek bazı adımları planlamada ve bunları uygulamaya geçirmede güçlük çekebilirler. Bu nedenle ailelerin bu süreçte, çocuklarını meslekler hakkında bilgi edinecekleri insanlara (örneğin çocuklarının ilgi duydukları mesleğe sahip ve onlara bilgi verebilecek kişilere), çeşitli kaynaklara ve etkinliklere (örneğin kariyer fuarı) ulaşma konusunda yönlendirmeleri büyük önem taşır. Çocuklarında gözlemledikleri ilgiler, beceriler, yetenekler konusunda da geri bildirim vererek onların kendilerini tanımalarına yardımcı olabilirler. Sonuç olarak çocuklarının yaşadığı mesleki kararsızlığın nelerden kaynaklanabileceğini fark ederek bu doğrultuda çocuklarına destek olan anne ve babalar, bu sürecin hem kendileri hem de çocukları açısından olumlu, geliştirici bir biçimde tamamlanması yönünde önemli katkılar sağlamış olurlar.

Osipow, S.H. (1999). Assessing career indecision, Journal of Vocational Behavior , 55, 147–154.

Rahmi M. Koç Müzesi Yaz Atölyeleri Ağustos Ayında da Çocuklara Keyifli Maceralar Yaşatıyor

Niles, S.G. ve Harris-Bowlsbey, J. (2013). Carrer development interventions in the 21st century (4th Ed.). Boston: Pearson.

PROF. OYA YERİN GÜNERİ KİMDİR?

Prof. Oya Yerin Güneri, ODTÜ Eğitim Bilimleri Bölümü öğretim üyesidir. Aynı zamanda ODTÜ Öğrenme ve Öğretmeyi Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezinde (ÖGEM) Müdür olarak görev yapmaktadır. Araştırma ve uygulama ilgi alanları arasında kariyer gelişimi ve danışmanlığı, bilinçli farkındalık, kabul ve kararlılık terapisi, üniversite öğrencilerinin gelişimi ve sorunları, öğretim üyelerinin profesyonel gelişimi gibi konular yer almaktadır. Doktora çalışması sırasında 1997-1998 yılları arasında Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Yurtiçi-yurtdışı Bütünleştirilmiş Doktora bursu ile Minnesota Üniversitesinde araştırmalarını yürütmüştür. 2010 yılında ise, Fogarty International – Ruh Sağlığı ve Gelişimsel Bozukluklar Araştırmacı Yetiştirme Burs Programı kapsamında Harvard Üniversitesinde eğitim ve araştırma çalışmalarına katılmıştır.