Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Ermenilere karşı güvenliği sağlanan ticaret yolları, Keyhüsrev ve kardeşi Alâeddin Keykubat arasında ki çatışmalardan doğan otorite boşluğu sebebiyle tekrardan Ermeni müdahalesine maruz kalmıştı.[1] Ayrıca Leon’un Keykubat ile ittifak yaptığı ve Keykavus’un onu bu ittifaktan vazgeçirmek için büyük imtiyazlar verdiği de unutulmuş değildi.[2] Öte yandan Leon Sis (Kozan) haracını toplayan tahsildarlara zorluk çıkarma cüretini göstermişti. Bu şartlar altında Leon üzerine çıkılacak sefer zaruriydi. Fakat Ermenilerin Haçlılar ile ittifak halinde olması siyasi dengeleri Ermeniler lehinde tutuyordu.[3]
Nihayet Keykavus istediği fırsatı yakaladı. Leon Haçlıların elinde olan Antakya üzerine yürümüş ve şehri işgal ederek Haçlılarla olan ittifakını bozmuştu. Leon’un bu hareketi ülkesinin sınırlarını İskenderun körfezine kadar[4] genişletmiş ise de siyasi öngörüsüzlüğü şimdi onları Selçuklular karşında yalnız bırakmıştı.[5]
Sultan Keykavus ordusuyla birlikte Kayseri’ye oradan da 1216 yılı baharında Maraş’a doğru yola çıkarak milletlerarası bir panayır olan Yabanlu ovasında ordugâhını kurdu. Ermenileri iki cenahtan kuşatmayı tasarlayan Keykavus Eyyubilerin Halep emiri Zahir’e elçi gönderdi. Buna göre Sultan; kendi komutasında ki ana ordunun Maraş yoluyla, Zahir’in de Halep kuvvetleriyle Derbesak yoluyla Antakya’ya varmasını planlıyordu.[6] Yabanlu Ovası’nda hazırlıklarını sürdüren Selçuklu ordusu bir taraftan havanın serinlemesini diğer taraftan Zahir’den gelecek haberi bekliyordu. Ancak Melik Zahir bir yandan Selçuklularla görüşürken bir yandan da Mısır Eyyubi Hükümdarı Melik Adil ve Ermeni kontu Leon’la da ittifak görüşmelerinde bulunuyordu. Keykavus’un ittifak çabaları netice vermek üzereyken Selçukluların Maraş Emiri Nusretüddin Hasan Bey, Ermenilerin meskûn olduğu fakat Halep’e bağlı bulunan Balat şehrini ele geçirerek halkını cezalandırdı. Melik Zahir bu olayı kendi topraklarına yapılan saldırı olarak niteledi. Her ne kadar Zahir’e giden Selçuklu elçileri işgalin sebebini, bölgede yaşayan Ermenilerin Leon’a yardım etmesi olarak gösterse de Zahir’in ittifak için çekinceleri derinleşti. Zahir bu belirsizlik içerisinde 1216 yılında vefat etti ve böylece ittifak çabaları sonuçsuz kaldı.[7] Zahir’in vefatıyla Eyyubilerin Behisni beyi Altun-Buğra, Halep ümerasından Ay-bey ve diğer bazı vezirler Keykavus tabiiyetine girdi.[8]
1216 yılı ilkbaharında Yabanlu’ya gelen Keykavus bütün yazı ovada geçirdikten sonra sonbahar başlangıcında harekâta başladı. Kösidere-Gökerin (günümüzde Kayseri’ye bağlı Tomarza ilçesi dâhilinde) yoluyla Ermeni ülkesine giren Sultan, fetihlerine Ermenilerin bölgede ki muhkem kalelerinden olan Çinçin kalesini[9] kuşatarak başladı.[10]Sefere Balat’tan dönen Maraş Emiri Nusretiddün Hasan Bey’de iştirak etti.[11] Kalenin önünde kurulan mancınıklarla surların dövülmesi günlerce sürdü. Zor durumda kalan kale halkı Sultandan üç günlük ateşkes istedi. Sultan teklifi kabul edince kale halkı Kont Leon’dan yardım istemek üzere ona elçi gönderdi. Fakat Leon’dan; şuan için Sultan’ın karşısına çıkamayacağını ve istediklerini yapmakta serbest oldukları[12] cevabını alan Ermeniler kaleyi Sultana aman ile teslim ettiler. Keykavus kale burcuna Selçuklu sancağını çektirip dizdar ve muhafızlar atadıktan sonra oradan ayrıldı.[13]
Sultanın ordusu, Çinçin kalesinin fethinden sonra diğer muhkem Ermeni kalesi Haçin’e (Günümüz Adana Saimbeyli ilçesi) yöneldi. Kale sakinlerinden kalenin teslimi istendi fakat Ermeniler kaleyi tahkim ederek savunmaya çekildi. Çinçin kalesi önünde olduğu gibi mancınıklar kuruldu ve daha önceleri Antalya muhasarasında kullanıldığı bilinen merdivenler sayesinde Selçuklu askerleri kaleye tırmanmaya başladı. Okçu atışları ile korunan askerler kale burçlarını aştı ve kale kısa sürede fethedildi. “Kaledekilerin mallarını ve canlarını alıp yağma ve talan”[14]işi bitince kaleye giren Keykavus Çinçin kalesinde olduğu gibi buraya dizdar ve muhafızlar tayin ederek kaleden ayrıldı.[15]
Keykavus, Çinçin ve Haçin kalelerini aldıktan sonra Ermeni Kontu Leon’un üzerine yürümek için harekete geçti. İhtiyarlık ve hastalıktan mustarip olan Leon, Baron Kosntantin’i başkomutan olarak tayin ettikten sonra ordusunu diğer baronlarla birlikte Keykavus’a karşı gönderdi. Konstantin komutasında ki Ermeni ordusu Geben (Keban) kalesi civarında bir dağın (muhtemelen Esme Dağı ve Çardak Dağı arasında bir tepe) zirvesinde bulunan Şoğagan manastırında karargâhlarını kurdu.[16]
Sultan, Ermeni ordusu hakkında istihbarat toplaması için Emir-i Meclis Mübarizeddin Behramşah’ı görevlendirildi. Beraberinde ki 3000 kadar öncü kuvvetle ilerleyen Behramşah, ileri keşif müfrezesinden Ermenilerin gelen haber doğrultusunda vaziyeti Sultana bildirdi ve Ermeni ordusuyla ilk teması kendisi sağladı.[17] Haberi alan Sultan yanında Mübarizüddin Hasan Bey’de olduğu halde harekete geçerek ordusunu Melheme[18] ovasında topladı. Sağ, sol ve merkez kuvvetler olarak üç kol halinde düzen alan Selçuklu ordusu ovaya inen Ermeni birliklerini karşıladı. Keykavus, arkadan yani Geben Kalesi’nden gelebilecek saldırıyı önlemek amacıyla Kaleyi bizzat kuşattı. Ancak kale komutanı Baron Leon ani bir hücumla kaleden çıkarak Selçuklu muhasarasını yardı. Bu vaziyet üzerine Keykavus kaleyi kuşatmaktan vazgeçipİzdi denilen yerde saf tutarak savaşa katıldı. Burada etrafı çevrilen Ermeni ordusu kıskaç içerisine alındı. Sonraları Ermeni orduları başkomutanı olan Baron Adam Selçukilerin kıskacını aşmaması ve Baron Konstantin’e yardım edemedi. Vuku bulan kanlı savaş sabahtan akşama kadar devam etti. Büyük bir çoğunluğu imha edilen Ermeni ordusunda kalanlar akşam karanlığından yararlanarak kaçtı. Kyr İsak (Gersak), Baron Vasil, (Azil), Oksentz ve bazı komutanlar Keykavus tarafından esir alındı. Diğer taraftan Behramşah’ın şahsi çabalarıyla başkumandan Baron Konstantin, komutanlar Baron Oşin ve Baron Noşin etkisiz hale getirilerek Sultan’a gönderildi[19].
Savaş’ın ertesi gününde Selçuklu birlikleri Ermeni ülkesine girerek Kont Leon ve adamlarını aradı. Geben kalesi alınamamakla birlikte bölgede ki Ermeni siyasi otoritesine ağır darbe vuruldu ve devasa miktarlarda ganimet elde edildi. Öyle ki sefer sırasında elde edilen ganimet bolluğundan at, katır, altı ve köle fiyatları çok cüzi miktarlara düştü. [20]
Soğukların yaklaşması nedeniyle Sultan kışı Kayseri’de geçirip tekrar Ermeniler üzerine sefer düzenlemek niyetindeydi. Fakat Ermeni kontu Leon bir mektup yazarak Sultan’dan af diledi. Kendisini kul olarak nitelendirdi ve Sultan’ın gazabını tattığını bildirdi. Selçuklulara asker göndereceğini, vergiyi iki katına çıkaracağını, geçen senenin vergisini de ödeyeceğini, Selçuklulara ve kervanlara saldırmayacağını taahhüt etti. Ermeni Kontunun karşısında yalvararak boyun eğmesi üzerine Sultan yeni bir sefere çıkmaktan vazgeçti. Yapılan görüşmelerde mezkûr taahhütler kabul edildi. Buna karşılık Kozan’ın hâkimiyeti kendisinde bırakıldı ve vassal olarak kendisine menşur ve ferman gönderildi.[21]
Keykavus Ermeniler üzerine yapılan sefer ile Kayseri-Halep kervan yolunun güvenliğini sağlamıştır. Ayrıca tahta çıktığı zaman ki Selçuklu aleyhine olan siyasi sınırları kendi isteği doğrultusunda şekillendirmeyi başarmıştır. Şimdi ki hedefi ise bölgenin en önemli ticaret kenti olan Halep’i Selçuklu topraklarına katmaktı.
[1] Koca, age,
[2] Turan, Selçuklu Tar…, s.216-217.
[3]İbni Bibi, age, s.191
[4] Şehabeddin Tekindağ, “Alaeddin Keykubat ve Halefleri Zamanında Selçuklu-Küçük Ermenistan Hududları”, 1, (1), İ.Ü. Tarih Dergisi, İstanbul, 1949, s.30.
[5] Turan, Selçuklular Zam…, s.333,Ersan, age, s.168-169.
[6] Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu Ermeni İlişkileri, TTK, Ankara, 2002,s.27.
[7] Koca, age, s.41, Turan, Selçuklu Tar…, s.217, Üremiş, age, s.179, Turan, Selçukluklar Zam.., 334.
[8] Mükrimin Halil Yinanç, Maraş Emirleri, Ukde Yayınları, Kahramanmaraş, 2008, 134-135., Koca, age, s.42.
[9]“Çinçin Kalesi, Andırı’ın Geben kasabası ile Göksu’un Değirmendere kasabası arasında bulunan ve Çamurlu köyüne yakın ve halen köylülerin “Çinçin Boğazı” olarak adlandırdıkları geçidin adıdır.“ Yinaç, age, s. 136. İlyas Gökhan, Selçuklular Zamanında Maraş, Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, Kahramanmaraş, 2016, s.69-70.İbni Bibi’ni Selçukname’sinde“Hancin” olarak ifade, edilen yer Çinçin kalesi, “Kancin” olarak adlandırılan yer ise Saimbeyli’de bulunan Haçin kalesidir. Bkz, İbni Bibi, age, s.191-193.Maraş bölgesinin tarihi yolları ve kaleleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için Bkz; Emin Toroğlu-Yaşar Alparslan, Kahramanmaraş’ın Tarihi Coğrafyasında Yollar, Dulkadiroğlu Belediyesi, Kahramanmaraş, 2016.
[10] Ersan, age, s.169, Koca, age, s. 42.
[11] Yinanç, Maraş…, s. 136
[12]İbni Bibi, age, s. 192.
[13] Koca, age, 42-43, Turan, Selçuklular Zam…, s. 335, Ersan, age, 169, İbni Bibi, age, 192, Turan, Selçukulu Tar…, s.219, Yinanç, Maraş…, 136-137, Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi ve Selçuklular Dönemi, TTK, Ankara, 2000, s.166, Üremiş, age, s.183.
[14]İbi Bibi, age, s.192.
[15] Koca, age.s. 42-43.
[16] Age, s. 43
[17]Vahram’a göre bu karşılaşma neticesinde patlak veren savaşın mağlubiyet nedeni asi Ermeni birliklerinin Leon’un emrini beklemeden savaşa başlamasıdır. Vahram’sChronicle of TheArmenianKingdom in Clicia, DuringThe Time of TheCrusades, OrientalTranslationFund, London, 1831, s.45.
[18] Melheme Ovası; Geben kalesinin güneyinde Azgıt kalesinin kuzeydoğusunda bulunan ( Esme ve Kösürge dağları arasında) ovadır. Ova, günümüzde Mehlepçik ovası olarak adlandırılır. Yinanç, Maraş…, s. 138.
[19]SmbatSparapet’sChronicle, Trans: Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey, 2005, s.74., T.S.R. Boase, The Cılıcıan Kingdom of Armenia, Scottish Academic Press, London, 1978, s.22.
[20]İbni Bibi, age, s.194-195, Koca, age, s. 45
[21]Ersan,age 172-173, İbni Bibi, age, s.1196-198
